Dziś – 19 kwietnia 2018 r. – przypada 75. rocznica wybuchu powstania w Getcie Warszawskim. Było ono największym zbrojnym zrywem Żydów podczas II wojny światowej, a jednocześnie pierwszym powstaniem miejskim w okupowanej Europie. Po stłumieniu walk Niemcy zniszczyli cały teren getta, żeby rok później, po powstaniu warszawskim, wyburzyć całą stolicę. Walki toczyły się w centrum miasta, w dzielnicy oddzielonej od części aryjskiej, która była świadkiem tragedii za murami.

Byłeś jak wielkie, stare drzewo,
narodzie mój jak dąb zuchwały,
wezbrany ogniem soków źrałych
jak drzewo wiary, mocy, gniewu.

I jęli ciebie cieśle orać
i ryć cię rylcem u korzeni,
żeby twój głos, twój kształt odmienić,
żeby cię zmienić w sen upiora.

Powstanie trwało od 19 kwietnia do 16 maja 1943 r. Walki wybuchły, kiedy Niemcy wkroczyli do getta i rozpoczęli wysiedlenie w ramach planu zagłady europejskich Żydów. W powstaniu wzięło udział blisko tysiąc żydowskich bojowników, którym Niemcy przeciwstawili ponad 2 tys. żołnierzy Wehrmachtu, SS oraz pomocniczych oddziałów ukraińskich, litewskich i łotewskich, wyposażonych w broń maszynową, miotacze płomieni, pojazdy opancerzone, artylerię oraz lotnictwo.

Jęli ci liście drzeć i ścinać,
byś nagi stał i głowę zginał.

Jęli ci oczy z ognia łupić,
byś ich nie zmienił wzrokiem w trupy.
Jęli ci ciało w popiół kruszyć,
by wydrzeć Boga z żywej duszy.
I otoś stanął sam, odarty,
jak martwa chmura za kratami,
na pół cierpiący, a pół martwy,
poryty ogniem, batem, łzami.

Pierwszego dnia powstania oddziały ŻOB-u (Żydowskiej Organizacji Bojowej) zatrzymały pierwszy niemiecki atak wzdłuż ulicy Nalewki i zmusili Niemców do wycofania się z getta. Sytuację zmieniła dopiero zmiana głównodowodzącego siłami niemieckimi – został nim gen. SS Jürgen Stroop. Niemcy posuwali się wzdłuż wyznaczonych ulic w głąb getta i niszczyli dom po domu, bunkier po bunkrze, wysadzając w powietrze i podpalając miotaczami płomieni całą zabudowę miasta. Ludzi wypędzano na ulice, formowano w kolumny marszowe i kierowano na Umschlagplatz.

W pierwszych dniach powstania na pl. Muranowskim w północno-wschodniej części getta walczyły oddziały ŻZW (Żydowskiego Związku Wojskowego). Walki zostały okupione bardzo ciężkimi stratami, a pozostała przy życiu garstka bojowników z ŻZW wyszła z getta wcześniej przygotowanymi tunelami na „aryjską stronę”. Większość zginęła w kolejnych tygodniach.

W wielości swojej – rozegnany,
w miłości swojej – jak pień twardy,
haki pazurów wbiłeś w rany
swej ziemi. I śnisz sen pogardy.

Z czasem sytuacja powstańców i ludności cywilnej stała się beznadziejna. 8 maja otoczono bunkier na Miłej 18, gdzie schroniła się komenda ŻOB-u z Mordechajem Anielewiczem. W beznadziejnej sytuacji podjęli oni decyzję o popełnieniu samobójstwa. Stało się ono symbolem niezłomności i godności Żydów walczących o wolny wybór sposobu umierania. Po śmierci Mordechaja Anielewicza ostatnim przywódcą bojowników ŻOB podczas walk w getcie został Marek Edelman. Epilogiem powstania było wysadzenie przez Niemców 16 maja 1943 r. Wielkiej Synagogi na ul. Tłomackie.

W raporcie Stroopa szczegółowo wyliczono straty przeciwnika i zdobycze niemieckie. Ujęto 56 065 Żydów, z czego 7 tys. zginęło w toku „wielkiej operacji”, a 6 929 zgładzono w Treblince. W sumie zginęło 13 929 Żydów, pozostałych deportowano do obozów pracy na Lubelszczyźnie. Pewna liczba, nie wiemy, jak duża, zdołała ukryć się w ruinach getta. Koczowali w nich aż do wybuchu powstania warszawskiego.

Lecz kręci się niebiosów zegar
i czas o tarczę mieczem bije,
i wstrząśniesz się z poblaskiem nieba,
posłuchasz serca: serce żyje.

I zmartwychwstaniesz jak Bóg z grobu
z huraganowym tchem u skroni,
ramiona ziemi się przed tobą
otworzą. Ludu mój, Do broni!

Główne uroczystości rocznicowe z udziałem Prezydenta Andrzeja Dudy odbędą się dziś – 19 kwietnia 2018 r. − w południe przed Pomnikiem Bohaterów Getta na warszawskim Muranowie. W tym czasie uruchomione zostaną syreny alarmowe, o rocznicy przypomną także kościelne dzwony. Program uroczystości z udziałem Prezydenta

Posłowie na Sejm RP podjęli uchwałę w 75. rocznicę wybuchu Powstania w Getcie Warszawskim. „Sejm Rzeczypospolitej Polskiej składa hołd żydowskim bojownikom, którzy dali wyraz najwyższemu bohaterstwu i poświęceniu, walcząc w obronie uniwersalnych wartości, jakimi są ludzka wolność i godność” – czytamy w uchwale. Autorzy uchwały podkreślają, że do bohaterskiej walki przeciwko znacznie liczniejszym siłom niemieckich okupantów stanęli członkowie Żydowskiej Organizacji Bojowej, Żydowskiego Związku Wojskowego oraz bojownicy niezwiązani z tymi organizacjami, zaś pomocy powstańcom udzieliło Polskie Państwo Podziemne.

W obchody rocznicy włącza się także Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, które już po raz szósty organizuje akcję społeczno-edukacyjną „Żonkile”. Ponad 1500 wolontariuszy będzie wręczać na ulicach Warszawy papierowe żonkile – symbol pamięci o powstaniu. W akcję angażują się również szkoły, biblioteki i inne instytucje z całej Polski.

Według badania CBOS (Centrum Badania Opinii Społecznej) tylko 10% Polaków zna datę powstania w warszawskim getcie. Tym bardziej zachęcamy więc nauczycieli i uczniów do skorzystania z wybranych materiałów i zasobów ORE (teksty źródłowe, ilustracje, ćwiczenia, multimedia), związanych z powstaniem. Są one dostępne na portalu epodreczniki.pl:

• Hanna Krall, „Zdążyć przed Panem Bogiem” (fragmenty)
• Hanna Krall i Marek Edelman – wizerunki
• Roma Ligocka, „Dziewczynka w czerwonym płaszczyku” (fragmenty)
• Holocaust (Zagłada, Szoah)
• Władysław Szpilman – bohater filmu „Pianista” R. Polańskiego
• Michał Głowiński „Czarne sezony” (fragmenty)

Źródła:

1. Robert Szuchta „1000 lat historii Żydów polskich. Podróż przez wieki”, Muzeum Historii Żydów Polskich, Warszawa 2015
2. polin.pl
3. Krzysztof Kamil Baczyński, „Byłeś jak wielkie, stare drzewo” (rękopis w Cyfrowej Bibliotece Narodowej POLONA)
4. Sejm Rzeczpospolitej Polskiej http://www.sejm.gov.pl/
5. polityka.pl, „Tylko 10 proc. Polaków zna datę powstania w warszawskim getcie”

Opracowanie: Zespół Komunikacji Społecznej